Podgorička čaša, preko Sarajeva, završila u Ermitažu

Posjetioci čuvenog muzeja Ermitaž u Sankt Petersburgu vjerovatno i ne sanjaju da jedan od tamošnjih vrlo vrijednih eksponata potiče iz glavnog grada Crne Gore. Radi se o Podgoričkoj čaši, remek djelu ranohrišćanske umjetnosti iz IV vijeka. Na njoj su oslikane predstave iz Starog i Novog zavjeta.

Podgorička čaša je jedan od najdragocjenijih otuđenih eksponata iz baštine Crne Gore. Iskopana je 1873. godine u antičkom gradu Duklja kod Podgorice. Čašu je prvo otkupio francuski konzul, koji je službovao u Skadru. Kasnije je prodao jednom francuskom kolekcionaru u Sarajevu, a onda je dospjela u Pariz. Na kraju je završila u muzeju u Sankt Petersburgu.

Iz Crne Gore godinama se odnosilo kulturno blago, koje se sada nalazi u brojnim muzejskim i privatnim zbirkama po bivšoj Jugoslaviji i širom svijeta. Prema podacima istraživača, samo u nekadašnjem Carigradu nalazilo se oko 1,5 milion dokumenata iz Crne Gore, mnogo ih je u Beču, Veneciji, Beogradu… Arheolozi i istoričari umjetnosti kažu možda je to i dobro, s obzirom na to kako su se nadležne institucije Crne Gore odnosile prema njenoj baštini.

Prema riječima Aleksandra Čilikova, istaknutog crnogorskog istoričara umjetnosti, koji se ovom problematikom bavi decenijama, jedan od najvećih problema u zaštiti crnogorske kulturne baštine je to “što ne znamo šta sve imamo, niti čime smo nekad raspolagali”.

“Smatrali smo da ima desetak sačuvanih knjiga iz štamparije Crnojevića, a jedan ruski istraživač je po Evropi pronašao 107. Da je imao vremena, pronašao bi ih još”, kaže Čilikov.

Izvanredni eksponati

“Crna Gora, bar koliko je meni poznato, nema evidenciju o svojoj otuđenoj kulturnoj baštini. Mi, jednostavno, nikada nijesmo organizovali na visokom institucionalnom nivou grupe stručnjaka koji bi istražili arhivsku građu i identifikovali otuđene eksponate u inostranstvu. Svojevremeno je Austrija, uz valjanu dostavljenu dokumentaciju, bila spremna da nam vrati sve za što se dokaže da je otuđeno u Prvom svjetskom ratu. Na osnovu onoga što smo mi poslali, Narodnom muzeju su vraćene neke ruske ikonice minorne umjetničke vrijednosti. Prema tome, naš prvi zadatak je da formiramo, u okviru relevantnih institucija i državnih organa, kvalitetan stručni, tim koji će pristupiti kompleksnom poslu identifikacije otuđenog kulturnog blaga. Istina, zahvaljujući entuzijazmu pojedinaca, poput uvaženog profesora Stanka Roganovića, u okviru ove problematike imamo korpus dragocjenih informacija.”

U periodu od 1916. do 1940. godine, kako je zvanično utvrđeno, nestalo je 3.679 eksponata. I dalje je, na primjer, nepoznat broj otuđenih predmeta odnesenih u Zagreb 1918. godine. Državna komisija je za period 1941-45. godina evidentirala 362 nestala predmeta, ali je još nepoznato koliko su eksponata odnijeli Italijani 1942. godine. Italijani su sa glavnih gradskih vrata u Kotoru skinuli Bijelog orla, isklesani grb Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, te transportovali ih kao ratni trofej u Italiju.

Zahvaljujući delegatskom pitanju, koje je 1987. godine postavio jedan delegat u Skupštini Crne Gore, javnost je saznala da je iz Muzeja Cetinje otuđeno 4.640  predmeta.

Zanimljivo je da su za vrijeme Drugog svjetskog rata, kako svjedoči istoričar Risto Dragićević, Nijemci iz cetinjskog muzeja odnijeli samo jedan veliki album sa fotografijama istorijskih spomenika i raznih predjela Crne Gore i knjigu Les bords de 1 Adratiyue et le Montenegro par Charles Yriarte, izdatu u Parizu 1878. godine.

Na pitanje koji su to najdragocjeniji predmeti iz crnogorske kulturne baštine  pokradeni i odnešeni van njenih granica, Aleksandar Čilikov odgovara:

“Ne zna se  tačno, ali postoje podaci da je dio izvanrednih eksponata iz dvora kralja Nikole odnešen tokom Drugog svjetskog rata u Italiju. Među njima je i glava boga Zevsa iz Duklje. Ogroman broj starih rukopisnih i štampanih knjiga nalazi se po stranim bibliotekama i arhivama, ali o tome nemamo preciznu evidenciju. Jedan dio eksponata iz dvora crnogorske dinastije Petrović nalazi se u posjedu italijanske dinastije Savoja. O tome je pisao Dimitrije Vujović u Istorijskim zapisima. Strani muzeji u svojim kolekcijama posjeduju niz antičkih eksponata – keramika, nakit, novac… otuđenih iz Crne Gore. No, ni o tome ne postoji precizna evidencija. Prema tome, da bismo o ovoj temi govorili na iole ozbiljan i stručan način, neophodno je pristupiti istraživanjima, čiji bi rezultati, siguran sam, bili zapanjujući.”

Kosti, novac, jevanđelje…

Prema istraživanjima arheologa Stanka Roganovića, pljačkanje kulturnog blaga Crne Gore je bilo organizovano i u poslijeratnom periodu. Tada su muzejski predmeti iz Crne Gore slati na procjenu i analizu u Beograd, ali nikada nisu vraćeni. Tako su tamo, na primjer, ostale kosti pelinskog medvjeda pronađene u pećini kod Kolašina i stari novčići pronađeni u okolini Nikšića.

Numizmatička zbirka Ashmolen muzeja u Oksfordu sadrži 52 primjerka novca iz risanske kovnice novca. Arheološki muzej u Splitu posjeduje 416 primjeraka novca iz Risna, a numizmatička zbirka Narodnog muzeja u Beogradu 123.

Istoričar Božidar Šekuarac svojevremeno je pisao da su Miroslavljevo jevanđelje i Ilovačka krmčija, “dva brilijantna rukopisa, kojima bi se ponosio svaki narod na svijetu, dio tuđeg, a ne crnogorskog rukopisnog blaga”.

Miroslavljevo jevanđelje nastalo je krajem 12. vijeka. Istraživači se slažu da je započeto u Kotoru, a završeno u Bijelom Polju.

“Poslije brojnih peripetija, koje su ga pratile – preko Svete Gore, Manastira Hilandar do Kraljevića – ‘stacioniran’ je u Narodnom muzeju u Beogradu”, navodi Šekularac.

Čuveni srednjevjekovni spomenik Ilovačka krmčija, ili Novokanon, nastao u manastiru na Prevlaci kod Tivta, nalazi se u Sveučilišnoj biblioteci u Zagrebu.

U Zagrebu je i Cetinjski psaltir. U Odesi, u privatnoj kolekciji, nalazi se Romanovo jevanđelje, pisano u manastiru na ostrvu Vranjina u Skadarskom jezeru. U Ljubljanskoj biblioteci je jedini primjer molitvenika Đurđa Crnojevića. U Irskoj postoji jedan rukopis pisan glagoljicom, koji je pripadao Crnoj Gori, otkrio je Šekularac.

On je 80-ih godina prošlog vijeka u biblioteci u Moskvi našao dvadesetak rukopisanih knjiga u kojima je naznačeno da ih je grof Pogodin kupio kod Vuka Karadžića u Beču, a potiču iz Crne Gore. Saradnici Vuka Karadžića – bokeljski sveštenici Vuk Vrčević i Vuk Popović, otpremili su u Beč tovare starih ikona, knjiga, povelja i hrisovulja.

Odnio i slagao vratiti

Arheolog Stanko Roganović u svojoj knjizi Otuđivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore navodi da je teritorija današnje Crne Gore bila bogata arheološkim spomenicima kulture, počev od praistorije do kasnog srednjeg vijeka. Budva je bila svjetski numizmatički centar po nalazima srebrnog novca iz rimskog perioda. A najbogatija crnogorska riznica kulturnog naslijeđa iz raznih eksponata bila je Boka. I Budva i Boka često su bile na meti stranih pljačkaša arheoloških eksponata.

Antičke megarske zdjele pronađene u Crnoj Gori danas su u posjedu muzeja u Splitu i Beogradu. To vrijedno kulturno blago staro je 2.200 godina.

U arhivskoj građi, stručnoj literaturi i štampi nalaze se mnogi podaci o otuđivanju raznih eksponata iz daleke prošlosti. Cetinjski vjesnik iz 1913. godine piše da je njemački naučnik Falk Šupe iz pećine Koronina, kod Cetinja izvadio više od 900 kostiju i kamenog oruđa starih 12.000 godina. Odnio ih je u Minhen, da ih naučno ispita, uz obećanje da će ih “zatim darovati Crnoj Gori”, ali nikad nije ispunio obećanje.

Milutin Plamenac, prvi direktor Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, ostavio je zapis u kojem navodi da je, čim se doznalo da se u nekropoli pojavljuju novac, zlato i razni drugi vrijedni predmeti, doletio “k'a soko” iz Beograda kustos muzeja srpskog princa Pavla Jozo Petrović, “koji je vrlo revnosno punio sanduke i mnoštvo raznih objekata poslao u Beograd”.

Drastičan primjer uništavanja antičkog blaga na području Crne Gore je antički grad Duklja. Tokom arheoloških iskopavanja pronađen je lik boginje Dijane na ploči u bareljefu, koji je tokom Drugog svjetskog rata odnesen u Italiju, gdje se i danas nalazi. Olovni pečat, na kojem je grčkim alfabetom urezano ime Petra, arhonta Duklje, nalazi se u Berlinu.

Od uništavanja i krađe nisu pošteđeni ni podmorski arheološki lokaliteti. Najviše su nestajale amfore, koje su služile za transport i čuvanje ulja i vina. Za vrijeme okupacije, u ljeto 1942. godine, prema istorijskim podacima, italijanski vojnici i oficiri bili su “strasni ljubitelji amfora”, koje su odnijeli u Italiju.

Otuđeno i oružje

Među otuđenim muzejskim eksponatima iz Crne Gore koji se smatraju dijelom etnografskog materijala je i vrijedna zbirka oružja. Pred kraj francuske Napoleonove okupacije Boke (1807-14) general Žan Gotje, pošto nije imao novca za isplatu vojnika, od dijela srebrnih predmeta iz katedrale Svetog Tripuna u Kotoru kovao je franke, koji su sada pravi raritet.

Austrougarske vlasti su, čim je počeo Prvi svjetski rat, naredile prikupljanje starinskog oružja po Crnoj Gori. Austrougarski oficiri su iz Boke odnijeli ko zna koliko komada oružja kovanog i ukrašavanog zlatom, srebrom, sedefom ili koralima u čuvenim oružarskim radionicama u Kotoru.

Između dva rata kolekcionari su pokupili drvene porodične ikone, radove risanskih zoografa Dimitrijevića-Rafailovića iz 17. do 19. vijeka. Tako je nastala zbirka od oko 200 dragocjenih ikona, koja se nalazi u Modernoj galeriji u Dubrovniku.

Najstariji sin crnogorskog kralja Nikole, prijestolonasljednik Danilo, prodao je Vojnom muzeju u Beogradu 1939. godine 80 komada raznog starog oružja.

Jedna od vrijednih stvari koje su nestale je i fedmaršalska palica, koju je kralj Nikola dobio na krunisanju u Rusiji. Pretpostavlja se da se nalazi u nekom sefu banke u Nici.

Crna Gora se po broju muzeja može svrstati u red najrazvijenijih zemalja. Ima 27 institucija koje se bave muzejskom djelatnošću, ali nikad se nije mogla pohvaliti da je na pravi način brinula o svojoj bogatoj baštini.

Izvor: Al Jazeera