Naučnici iz Srbije mapiraju svemir

Piše: Mario Pejović

“Svemir. Krajnja granica.”

Fanovi popularnog naučnofantastičnog serijala Zvjezdane staze decenijama i generacijama osjete posebno uzbuđenje svaki put kad kapetani zvjezdanog broda “Enterprise” izgovore ove kultne riječi.

I dok su Zemljani još daleko od puta u daleki svemir, naučnici na plavoj planeti svakodnevno vrijedno rade na istraživanju i proučavanju udaljenih galaksija. Naučna zajednica združeno pokušava otkriti tajne koje leže unutar, ali i van našeg Sunčevog sistema, a u tome im pomažu i stručnjaci iz Srbije.

Jedan od takvih projekata je i Large Synoptic Survey Telescope, odnosno veliki sinoptički istraživački teleskop, koji je najveći projekt američke i svjetske promatračke astronomije sa površine zemlje u ovoj deceniji, kazao je Darko Jevremović, naučni savjetnik Astronomske opservatorije u Beogradu i koordinator učešća Srbije u LSST-u.

Ideja projekta je da se cjelokupni vidljivi dio neba sa vrha Cerro Pachon u Čileu skenira teleskopom prečnika 8,4 metara približno dva puta sedmično. To je moguće postići velikim vidnim poljem teleskopa – prečnika sedam vidljivih prečnika Mjeseca – i uz pomoć najveće ikad napravljene astronomske kamere, koja će imati rezoluciju od 3,2 gigapiksela, pojašnjava Jevremović.

Skromno na Zapadnom Balkanu

Iako naučna zajednica u svijetu usko sarađuje, saradnja u oblasti istraživanja svemira na Zapadnom Balkanu je veoma skromna i obično se radi o ličnim inicijativama, kazao je naučni savjetnik Astronomske opservatorije u Beogradu, što obično uključuje poneko mentorstvo ili zajedničko korištenja nekog od skromnih resursa.
On je dodao da se kroz akciju Evropske saradnje u nauci i tehnologiji, nazvane ‘Big Data in Sky and Earth Observation’, naziru buduće saradnje.
Tu COST akciju vodi Dejan Vinković, profesor na Prirodoslovno-matematičkom fakultetu u Splitu, a u užem rukovodstvu akcije od 16 članova su još po jedan predstavnik Makedonije, Hrvatske, Slovenije te Jevremović.
Pošto je akcija transdisciplinarna, nisu uključeni samo astronomi, već i informatičari i naučnici koji se bave naukom o Zemlji.

Stručnjak iz Srbije navodi da će projekt ovakvom konfiguracijom dati odgovore na mnoga pitanja, od kompletnog mapiranja Sunčevog sistema, popisa skoro svih zvijezda u našoj galaksiji, otkrića i proučavanja promjenljivih zvijezda i eksplozija u svemiru, do karakterizacije tamne materije, energije i kosmologije.

Nova oblast astronomije

Kroz ovaj projekt se otvara potpuno nova oblast u astronomiji, nazvana “Time domain astronomy”. Tim sa Astronomske opservatorije u Beogradu se uključio u LSST 2011. godine, govori Jevremović.

“Mi razvijamo simulator alerata za LSST. Alerti (upozorenja astronomskoj zajednici) će biti emitovani za svaku promenu koja se detektuje na nebu u roku od 60 sekundi od realizacije snimka. Svrha našeg simulatora je da bude u stanju da, pre nego što glavni proces počne, testira komunikaciju sa vanjskim primaocima alerata.”

“Nekoliko grupa u Sjedinjenim Američkim Državama [NOAO, odnosno američka Nacionalna optička astronomska opservatorija, Vanderbilt] razvija primaoce/distributere alerata i sa njima imamo dodatnu komunikaciju i saradnju. U toku rada projekta, do 2033. godine, simulator alerata bi trebao da se koristi za dijagnostiku primalaca alerata, a očekujemo da će deo softvera biti upotrebljen i za generaciju i distribuciju alerata”, dodaje koordinator učešća Srbije u projektu LSST-a.

Kroz ovu saradnju će dvadesetak naučnika iz Srbije imati jednak pristup podacima i tretman kao i američki naučnici.

Stručnjak beogradske Astronomske opservatorije napominje da u modernom svijetu veoma malo zemalja može samostalno finansirati istraživanja u takozvanim skupim naukama (astrofizika, fizika visokih energija, istraživanje svemira), zbog čega zemlje osnivaju institucije poput CERN-a, Evropske južne opservatorije, Evropske svemirske agencije… Jedini način za naučnike iz malih zemalja, kao što su sve zemlje regije, da se bave vrhunskom naukom je da budu uključeni u takve međunarodne saradnje.

Sto petabajta podataka

Jevremović napominje da je čak i LSST, kao pretežno američki projekt, tražio od međunarodnih partnera da finansiraju 25 posto operativnih troškova. Tako Velika Britanija i Francuska učestvuju sa gotovo dva miliona dolara godišnje svaka, dok Kina učestvuje sa blizu 800.000 dolara godišnje.

Osim očiglednog rada na vrhunskoj nauci, ovaj projekt donosi i značajan transfer znanja, pogotovo u radu s velikim količinama podataka (Big Data), dodao je srbijanski astronom.

O kojem obimu podataka se radi govori činjenica da će projekt tokom rada generirati blizu 100 petabajta podataka, odnosno 100.000 terabajta podataka.

Jevremović dodaje da je velika prednost za mlade naučnike koji su uključeni na projekt je da su u LSST svijetu prepoznatljivi i veoma lako, ako su zainteresirani i ako su veoma dobri u tome što rade, mogu dobiti stipendije za doktorske i postdoktorske studije na vrhunskim svjetskim univerzitetima kao što su Stanford, Princeton, Cambridge, Oxford…

“Isto tako je uzbudljivo učestvovanje u nečemu što nije nikad ranije rađeno”, dodaje stručnjak iz Srbije.

To što su zemlje regije male i relativno siromašne ne sprečava naučnike u pristupu informacijama dostupnim stručnjacima iz “velikih” zemalja. Tako je u astronomiji uobičajeno da nakon nekog vremena podaci budu dostupni astronomskoj javnosti, kazao je Jevremović.

Stižu ponude za saradnju

“Mi smo još sredinom devedesetih godina koristili arhivska posmatranja sa Hubble Space Telescopea i International Ultraviolet Explorera. Isto tako podaci sa Sloan Digital Sky Survey, koji je preteča LSST-a, javno su dostupni i redovno se koriste.”

Što se tiče direktnih prijedloga promatranja, većina opservatorija ima mali broj noći koje rezerviraju za međunarodnu saradnju, reda pet posto, i tu je veoma teško doći do promatračkog vremena.

Za nijansu lakši put je kroz saradnju s kolegama iz SAD-a ili zemalja članica Evropske južne opservatorije, odnosno zajedničkim konkuriranjem za teleskopsko vreme.

“U obrnutom smeru saradnja ide da je ekspertiza koju pojedinci u Srbiji i regionu tražena, pa neretko dobijamo ponude za saradnju”, zaključio je Jevremović.

Izvor: Al Jazeera