Može li Mohammad bin Salman raskinuti saudijsko-vehabijski pakt?

Kraljevina Saudijska Arabija trenutno prolazi kroz dramatične promjene u sociopolitičkoj domeni. Na čelu pokreta za modernizaciju Kraljevine i njenog otvaranja prema svijetu nalazi se mladi i ambiciozni prestolonasljednik Mohammad bin Salman. Njega smatraju idejnim tvorcem strategije Rijada da obnovi saudijsku ekonomiju i ograniči moć klera kad je riječ o državnim pitanjima.

“Vraćamo se onome što smo bili ranije – država umjerenog islama koja je otvorena prema svim religijama i svijetu”, rekao je Mohammad bin Salman međunarodnim investitorima u Rijadu u oktobru 2017. godine. Objašnjavajući svoju ambiciju da “vrati” Saudijsku Arabiju na put umjerenog islama, prestolonasljednik je rekao Guardianu da “ono što se dogodilo u proteklih 30 godina nije Saudijska Arabija”. Za zaokret Kraljevine prema ultrakonzervativizmu direktno je okrivio Iransku revoluciju 1979. i pokušaje Teherana da proširi revoluciju širom Bliskog istoka.

Ovi komentari značajni su iz dva razloga: prvo, zato što priznaju da nedostaje umjerenost u interpretaciji islama koji saudijska država slijedi; drugo, zato što odražavaju ideju da trenutni vjerski sistem koči društveno-ekonomski razvoj i nije kompatibilan sa zahtjevima mlade generacije. Oni, ipak, u određenoj mjeri stvaraju pogrešnu sliku, jer pokušavaju prebaciti odgovornost za situaciju unutar Saudijske Arabije na vanjske faktore, odnosno na Islamsku revoluciju iz 1979. godine. No, je li zaista revolucionarni Iran gurnuo Saudijsku Arabiju prema ultrakonzervativizmu?

Zauzimanje Velike džamije

Svi se slažu da je 1979. značajna godina u saudijskoj historiji. Poznata je po tome što je te godine grupa pobunjenika zauzela Veliku džamiju u Meki, a cilj im je bio da zbace porodicu Saud s vlasti, jer su ih doživljavali kao korumpirane i previše priklonjene Zapadu. Dvadesetog novembra 500-tinjak naoružanih muškaraca, predvođenih Juhaymanom al-Otaybijem, saudijskim beduinom i bivšim vojnikom Nacionalne garde, zauzelo je Veliku džamiju i proglasilo da je njegov brat Mohammed al-Qahtani Mehdi spasilac koji će pročistiti muslimanski svijet od iskvarenosti Zapada.

Tokom te dvosedmične opsade ubijene su stotine hodočasnika, boraca i članova saudijskih sigurnosnih snaga. Budući da se iste te godine, samo malo ranije, u Iranu desila Revolucija, nagađalo se da je zauzimanje Velike džamije naređeno iz Teherana, sumnja koja je kasnije otklonjena. Samoproglašeni Mehdi, Mohammad al-Qahtani, i vođa operacije zauzimanja džamije Al-Otaybi nisu mogli biti inspirisani događajima u Iranu naprosto zato što smatraju šiite hereticima i njihove su im religijske ambicije bile nevažne.

U isto vrijeme kad se desilo zauzimanje Velike džamije saudijska monarhija suočila se s bujicom nestabilnosti. Četiri godine ranije kralja Fejsala (vladao od 1964. do 1975), koji je pokrenuo modernizaciju Kraljevine, osnovavši prvu televiziju, provodeći socioekonomske reforme i promovišući državno školstvo (uključujući i škole za djevojke), ubio je jedan od njegovih nećaka. Većina saudijskog religijskog establišmenta nije dobro dočekala te inicijative za modernizaciju.

Zauzimanje Velike džamije potreslo je Saudijsku Arabiju. A kad je ajatolah Homeini, koji tek što je završio nadziranje usvajanja Ustava Islamske Republike Iran, okrivio SAD i Izrael za zauzimanje Velike džamije, dinastija Saud bila je užasnuta. To su bili znaci da je autoritet te porodice u muslimanskom svijetu kao zaštitnika dva sveta grada, Meke i Medine, ugrožen.

Sporazum s Abdul-Wahhabom

Tako je dinastija Saud na krizu odgovorila vraćanjem inicijativa za modernizaciju koje je pokrenuo kralj Fejsal i i osnaživanjem religijskih autoriteta. Vlada je počela primjenjivati strogi religijski kodeks, policija je počela kažnjavati firme koje ne prave pauzu za pet dnevnih molitvi i žene su ponovo doslovno bile isključene iz javnog života. Komitet za promociju vrlina i prevenciju grijeha, koji se lokalno naziva vjerska policija, vidno se okoristio od novca koji mu je Vlada ubrizgavala i zauzeo je istaknutiju ulogu u praćenju života običnih Saudijaca. Iako su događaji iz 1970-ih zaista utjecali na Saudijsku Arabiju, ta država nije tada postala ultrakonzervativna. Njihovo prihvatanje rigidnih interpretacija islama seže čak u 18. stoljeće, kad je porodica Saud sklopila sporazum s ultrakonzervativnim islamskim učenjakom.

Vehabizam, koji se navodi kao zvanična saudijska religijska doktrina, zbog koje državno vodstvo prima veoma oštre kritike i kojem trenutni prestolonasljednik Mohammad bin Salman pokušava promijeniti imidž, zasnovan je na učenjima Muhammada ibn Abdul-Wahhaba (1703–1792). Wahhab je bio islamski učenjak iz regije Nedžd na Arapskom poluotoku, strastveni putnik i autor Knjige jedinstva, koju je odbacila većina njegovih savremenika u Meki i Medini. Propovijedao je povratak Kur'anu i hadisu, odbacio novotarije u vjeri (bid'ate) i zalagao se za ukidanje praksi (kao što su sufijski rituali i odavanje počasti svecima) koje nisu utemeljene u Kur'anu. Čak je optužio druge muslimane da su nevjernici jer slijede prakse koje su, po njegovom mišljenju, neislamske i pozvao na strogo pridržavanje tradicionalnog islamskog zakona (šerijata).

U Abdul-Wahhabovim učenjima nije bilo ničega novog – bila su zasnovana na nekim starim idejama i predstavljala su preporod hanbelijske doktrine u njenom najkonzervativnijem obliku. Međutim, dinastiji Saud približio ga je njegov religijski žar.

Muhammad ibn Saud vladao je područjem Al-Diriya, koje se danas nalazi na periferiji Rijada, otprilike u vrijeme kad je Abdul-Wahhab bezuspješno propovijedao u Meki i na drugim mjestima širom Bliskog istoka. Abdul-Wahhab je 1744. godine, bježeći iz Medine, stigao u Al-Diriyu i zatražio podršku od Ibn Sauda. Njih dvojica formirala su savez dijeleći moć i odgovornosti: Ibn Saud je vladao u oblasti vojnih i političkih pitanja, a Abdul-Wahhab je bio odgovoran za vjerska pitanja. Naoružan vjerskim legitimitetom, Ibn Saud je proširio svoju vlast i dalje od Al-Diriye, uspostavivši prvu saudijsku državu.

Je li im konačno odzvonilo?

Abdul-Wahhabova smrt nije utjecala na dogovor o podjeli ovlasti učvršćen za vrijeme njegovog života. Potomci Abdul-Wahhaba (porodica Sheikh) ostali su zaduženi za vjerska pitanja pod vladavinom dinastije Saud. Do danas oni daju legitimitet moći dinastije Saud, odobravajući nasljeđivanje i podržavajući kraljeve odluke. Zauzvrat, porodica Sheikh uživa privilegovanu poziciju u državnim strukturama i igra ključnu ulogu u Komitetu za promociju vrlina i prevenciju grijeha, Ministarstvu obrazovanja i Ministarstvu za islamska pitanja.

Vehabijsko-saudijski pakt preživio je više od 250 godina, garantujući vjerski legitimitet za saudijsku vlast na Arabijskom poluotoku. Je li im konačno odzvonilo? Je li im prirodno došao kraj i više nisu potrebni dinastiji Saud? U proteklih nekoliko godina saudijske vlasti postepeno su i oprezno ograničavale obim moći porodice Sheikh. U augustu 2010, naprimjer, tadašnji kralj Abdullah izdao je uredbu da samo učenjaci koji imaju odobrenje države mogu izdavati fetve.

Pod vladavinom kralja Salmana i njegovog sina Mohammada preduzeto je još drastičnih mjera. U aprilu 2016. Komitetu za promociju vrlina i prevenciju grijeha oduzete su ovlasti hapšenja, što je ograničilo moć tog tijela da nadzire i kažnjava. U decembru 2016. kralj je imenovao umjerenije klerike u Vijeće viših učenjaka, najviše religijsko tijelo u državi, a u 2017. dozvoljeni su muzički koncerti, održavani su javni događaji na kojima je bilo dozvoljeno prisustvo oba spola i planirano je otvaranje kino-dvorana nakon 35 godina.

Međutim, najznačajnije promjene tek će se dogoditi u saudijskoj strukturi moći. Pravni sistem te države funkcioniše unutar islamskog zakona, koji je osnovni izvor zakona u Saudijskoj Arabiji. Strogo pridržavanje tradicionalnih interpretacija islamskog zakona ključni je element svjetonazora koji je Abdul-Wahhab uveo. Iz tog razloga, pojednostavljenim jezikom rečeno, raskidanje saudijsko-vehabijskog pakta značilo bi raskidanje s tom tradicionalnom interpretacijom i potencijalno šifriranje zakona prije nego oslanjanje na sudije da ga interpretiraju.

Strah od ponavljanja 1979.

Važnije pitanje u ovom trenutku jest treba li se ta država uopće odvojiti od vehabijskih korijena kako bi provela reforme i otvorila se prema strancima. Smanjenje značaja vjerskih autoriteta opći je trend širom zaljevskih monarhija i izgleda da će Saudijska Arabija uskoro prihvatiti sličan model. Saudijski vjerski establišment javno podržava prestolonasljednikov rat protiv korupcije i slabljenje moći Komiteta za promociju vrlina i prevenciju grijeha, sve i ako osjeća da je zbog takvih događaja u podređenom položaju. Moglo bi se ispostaviti da je monolitna vjerska struktura faktor gotovo bez značaja, čija je sudbina u rukama monarha.

Pa ipak, ako Bin Salman prekine višedecenijsku politiku prisnog odnosa s vjerskim elitama u korist modernizacije, to bi moglo isprovocirati neke da to nazovu korupcijom i da ponovo prihvate utjecaj Zapada. Velika je vjerovatnoća i da bi politike koje Bin Salman uvodi mogle proizvesti mnogo protivnika među klericima, ali ne javno. Nezadovoljstvo bi moglo rasti godinama prije nego što izbije na površinu u ovom ili onom obliku.

Politike Mohammada bin Salmana dopadaju se mladim Saudijcima, ali ključ koji otključava vrata vlasti nije u njihovim rukama. Ključ drži starija generacija, koja je živjela kroz desetljeća konzervativne vladavine, obespravljeni prinčevi, koji sad imaju manji pristup moći, i mnogobrojna vjerska elita, koja je sad u poziciji vazala koji daje legitimnost saudijskoj kraljevskoj porodici. Mnogi od njih osjećaju se marginalizovanima, što bi ih moglo odvesti u ekstremizam i dovesti do ponavljanja 1979. godine.

Stavovi izraženi u ovom tekstu autorovi su i ne odražavaju nužno uredničku politiku Al Jazeere.

Izvor: Al Jazeera