‘Jevrejsko Sarajevo’ – priča o 500 godina zajedničkog života

Piše: Vedrana Maglajlija

“Prije nekoliko godina čuo sam kako jedan turistički vodič turistima govori da u Sarajevu nema više Jevreja. Onda sam drugog čuo kako govori da su ovdje prvo došli Aškenazi, koji su stigli za vrijeme Austro-Ugarske, pa tek onda Sefardi, koji su u Sarajevu gotovo 500 godina. To me jako razljutilo, da oni znaju tako površno o tome”, prepričava Eli Tauber, predsjednik udruženja Hagada koje je osnovano prije dvije godine kako bi upravo pomoviralo kulturu i tradiciju Jevrejske zajednice u BiH.

Tako je krenula priča o “Jevrejskoj turi”, odnosno projektu “Jevrejsko Sarajevo” po uzoru na velike evropske gradove.

Ipak, Jevrjeski Beč, Bratislava, Prag i Budimpešta nemaju ono što ima Sarajevo – od pet stotina godina zajedničkog života bez geta i antisemitskih zakona sve do Drugog svjetskog rata, najvećeg sefardskog groblja u Evropi pa do jedinstvene Sarajevske Hagade.

Međutim, mnoge priče o dubokom tragu koju su ostavili članovi Jevrejske zajednice znaju i rijetke Sarajlije – da su napravili zgradu kod koje se nalazi Vječna vatra koja je bila prvi hotel u gradu, kao i Salomonovu palaču, prvu zgradu za rentanje stanova u Sarajevu, imali približno 630 radnji sa raznim zanatima od Baščaršije do Skenderije, bili osnivači prve advokatske i privredne komore, te da su mnoge sevdalinke, kao što je poznata ‘Kad ja pođoh na Bentbašu’, nastale po sefardskim melodijama koje su se koristile u kućnim molitvama.

“Oni nisu došli tu da bi trgovali i otišli, nego da bi nešto napravili, ostavili trag iza sebe. I ova tura nije puko hodanje između građevina i spomenika, nego priča o ljudima koji su tu bili 500 godina, živjeli zajedno sa svojim komšijama i dali dušu ovom gradu”, kaže Tauber, dodajući da je za sada obučeno 20 turističkih vodiča, a narednih mjeseci taj broj će se povećati.

Od sinagoge, zatvora do muzeja…

Tura počinje od Bosanskog kulturnog centra koji je nekad bio najveća sinagoga na Balkanu, zatim se obilaze mjeste gdje je bila jevrejska osnovna škola, kreditna zadruga, sve kroz Ferhadiju do dijela koji se zvao Mahala Atijasa te do Muzeja Jevreja Bosne i Hercegovine.

‘Sarajevo ponosno na priču o svojim Jevrejima’

“‘Jevrejska tura’ jako je odlična inicijativa da se osmisli kompletan obilazak grada, stavljajući u kontekst priču o Jevrejima Sarajeva, na koju je ovaj grad ponosan”, ističe glasnogovornica Turističke zajednice Kantona Sarajevo Asja Hadžiefendić-Mešić.

“To pokazuje i ta duga historija njihovog boravka ovdje i naših spomenika koji svjedoče o njihovim prisustvu. Mi to stalno ističemo u našoj ponudi.”

“Jedan veliki američki magazin namijenjen Jevrejima u SAD-u, Forward, prije nekoliko godina pravio je anketu među svojim čitaocima da glasaju za mjesto u svijetu na kojem se najbolje može upoznati svjetska historija Jevreja i, na našu veliku radost i ponos, Muzej Jevreja u BiH bio je na prvom mjestu”, kaže Hadžiefendić-Mešić.

S obzirom na to da je historijsko-kulturno naslijeđe uvjerljivo prvi motiv dolaska turista u Sarajevo, dodaje, potrebno je ispričati i priču o sarajevskim Jevrejima.

Ubrzo nakon što su gotovo prije 500 godina sefardski Jevreji, protjerani iz Španije i Portugala, došli u Sarajevo, počela je i gradnja prve sinagoge u Bosni i Hercegovini koja će kao i ostatak grada, zajedno sa svojim vjernicima, svjedočiti različitim događajima i burnoj historiji ovih prostora.

Malo je poznata i činjenica da je Muzej Jevreja Bosne i Hercegovine prije nekoliko godina, prema anekti uglednog magazina Forward urađenoj među jevrejskim čitaocima u SAD-u, bio na samom vrhu liste znamenitosti koje bi posjetili, a koja nije među najpopularnijim destinacijama bitnim za jevrejsku zajednicu.

Spaljena u pohodu Eugena Savojskog na Sarajevo, za vrijeme Drugog svjetskog rata pretvorena u zatvor za Jevreje odakle su deportirani u logore; kada ih više nije bilo pretvorena u štalu – da bi šezdesetih godina postala muzej koji i danas svjedoči o tradiciji, historiji i dubokom tragu koji su Jevreji ostavili na ovim prostorima.

“Jevrejska osnovna škola je također služila kao neka vrsta sabirnog logora, jedan dio je bio u zloglasnom zatvoru Beledija pored Vijećnice, zgrada u kojoj danas stanuju ljudi… Aškenaška sinagoga je bila pretvorena u magacin stvari koje su opljačkane, a Muzej, kasnije kada su Jevreji deportovani, je služio kao štala. U BiH je bilo 14.500, u Sarajevu oko 12.500 Jevreja, a u gradu je stradalo njih otprilile 8.500. Oni koji su preživjeli, uspjeli su to uz pomoć komšija i prijatelja, manji dio je bio bogatih Jevreja koji su kupili papire i pobjegli”, objašnjava Tauber.

Bosanski, hebrejski i turski jezik na jevrejskom spomeniku

Od Muzeja Jevreja tura se nastavlja u Aškenaškoj sinagogi, gdje će turisti osjetiti život zajednice, a zatim se ide na Jevrejsko groblje – jedan od najvrijednijih memorijalnih kompleksa u Evropi, nastalo u 17. stoljeću, uz srednjovjekovnu nekropolu stećaka. Najstariji sačuvani nadgrobni spomenik pripada prvom sarajevskom rabinu Samuelu Baruhu koji je umro 1650. godine.

“I tu počinje priča o značajnim ljudima koji su tu sahranjeni, kao što je bio čovjek po imenu Zeki-efendija, odnosno Moše Atijas, koji je bio član Gradske uprave Sarajeva i glavni prevodilac za turski jezik u doba u Austro-Ugarske, a imao je jako puno interesa koje je na neki način zaokružio kroz dvije stvari. Prvo što je istražio i dokumentovao jedan događaj u Sarajevu iz 1819. godine, poznat kao ‘sarajevska megila’, kada su muslimani iz čaršije spasili Jevreje od tadašnjeg Ruždi paše koji je htio da ubije deset najviđenijih Jevreja na čelu sa rabinom Mošom Danonom”, prepričava Tauber.

Ovaj utjecajni čovjek, poznat i po vedrom duhu, dodaje, uspio je i da sefardske Jevreje  u Sarajevu nagovori da svake godine hodočaste na grob rabina Danona, koji je u starosti krenuo ka Palestini i Jerusalemu da tamo umre, ali ga je smrt zatekla na putu, u Stocu.

‘Rado smo prihvatili ponudu za edukaciju vodiča’

Adnan Vlajčić, osnivač turističke agencije “Insider”, čiji su se vodiči obučili za “Jevrejsku turu”, kaže da su rado prihvatili šansu da učestvuju u ovom projektu.

“Mi smo već tu turu radili pet godina i ona je dosta solidno išla. Međutim, kada smo dobili tu mogućnost da zajedno s udruženjem ‘Hagada’ i Jevrejskom opštinom dobijemo dodatnu edukaciju, mi smo to, naravno, prihvatili jer nam je u cilju da što više naučimo i da usavršimo znanje o Jevrejima na ovim prostorima, njihovoj kulturi i tradiciji.”

Dodaje da je njihova agencija dodatno educirala 11 vodiča te da se nada da će postojati još veća zainteresiranost za turu, jer će se ona promovirati.

Osim ove agencije, u projektu je učestvovala i “Fortuna” iz Mostara te Sarajevska razvojna agencija SERDA, dok je Fondacija “Konrad Adenauer” finansijski pomogla edukaciju.

“On je toliko bio opčinjen tim rabinom da je napisao molitvu koju trebaju da kažu sarajevski Jevreji kada dođu na njegov grob i tako mi već preko 120 godina tamo hodočastimo.”

Grob Zeki-efendije je jedinstven na svijetu, jer je epitaf na njegovom nadgrobnom spomeniku napisan na tri jezka – bosanskom, hebrejskom, ali i turskom arapskim pismom, što nema ni na jednom jevrejskom spomeniku na svijetu, ističe Tauber.

Knjiga koja je preživjela inkviziciju i ratove

Jedinstvenost Sarajeva i Jevrejske zajednice je i Hagada, nekada poznata kao Jevrejski kodeks, knjiga stara sedam stoljeća, koja je preživjela inkviziciju, Drugi svjetski rat i posljednji rat.

O njenom nastanku i putu do Sarajeva se malo zna. Pretpostavlja se da je nastala u 14. stoljeću, negdje između Barcelone i Zaragoze, a iz Venecije je stigla do porodice Koen u Sarajevo, koja je prvo La Benevolenciji ponudila da je otkupi, ali kako je to humanitarno društvo tada tek bilo formirano i nija za to imalo sredstava, završila je u Zemaljskom muzeju.

U njoj postoji napisana potvrda na italijanskom jeziku kako Hagada nije štetna po Katoličku crkvu i inkviziciju i kao takva može da se koristi, što je, kako kaže Tauber, vrlo čudno, jer na prvoj stranici može se vidjeti da je Zemlja okrugla, zbog čega u isto vrijeme stradaju Giordano Bruno, Nikola Kopernik, Leonardo de Vinci…

“U Drugom svjetskom ratu, kada njemački general upada u Zemaljski muzej i traži da mu se preda Hagada, tadašnji direktor Jozo Petrović tvrdi da ju je već ranije odnio neki drugi njemački oficir, a za to vrijeme kustos Derviš Korkut je iznosi i ostavlja jednom seljaku na Vlašiću na čuvanje. U ovom ratu, profesor Enver Imamović je ušao pod kišom metaka zajedno sa specijalcima MUP-a Kantona Sarajevo, uzeo Hagadu i ona je sklonjena u trezor Narodne banke. Izašla je samo jednom u toku rata, kada se proslavljao Pesah u Jevrejskoj opštini 1994”, govori Tauber.

Jevrejska zajednica u Sarajevu nema ni približno onoliko članova koliko je imala prije Drugog svjetskog rata. Dodatni udarac je doživjela i u posljednjem ratu.

“Danas imamo 700 članova zajednice, dosta je tu ljudi iz mješanih brakova, negdje malo više od polovine su zaista jevrejskog porijekla. Današnja situacija je vrlo teška, jer je u posljednjem ratu otišlo jako puno ljudi, to je bio strašan udarac”, kaže Tauber, dodajući da u Sarajevu nema rabina od 1968.

Ipak, za gotovo 500 godina otkako su Sefardi došli u Sarajevo, članovi ove zajednice stvarali su historiju grada i postali neodvojiv dio njegove priče, doprinoseći jedinstvenosti zbog koje mnogi turisti dolaze da ga posjete.

Izvor: Al Jazeera