Imena škola po svecima i osuđenicima

Piše: Izet Perviz

Gotovo sve vladajuće elite trude se da svoje ideološke premise što dublje utisnu u javni prostor. U silnim plimama i osekama različitih ideologija koje su se u zadnja dva stoljeća valjale zapadnim Balkanom, na udaru su po pravilu bile i osnovne škole. Svaka vlast je nastojala da se što snažnije ugradi u halke generacijskih lanaca. Na taj način produžavale su život svojim ideološkim nazorima i željele obezbijediti sigurnu mirovinu u balkanskim historijskim bukvarima.  

U Bosni i Hercegovini trenutno ima 618 osnovnih škola. Od ovog broja 206 se nalazi u entitetu Republika Srpska (RS), devet ih je u Distriktu Brčko, a ostatak u granicama entiteta Federacija BiH. Ni u posljednjoj smjeni društveno-političkog koncepta škole nisu mogle izbjeći ideološkim pečatima.

Ideologizacija školskog sistema

Od 206 osnovnih škola u RS-u više od četvrtine, odnosno njih 63 nazvano je imenima četiri historijske ličnosti. Po Vuku Stefanoviću Karadžiću 21, Svetom Savi 20, Petru Kočiću 13 i Petru II Petroviću Njegošu 10, odnosno devet: na zahtjev roditelja, škola u Srebrenici sada se zove Prva osnovna škola.

Iz ovog nije teško iščitati da su nazivi diktirani iz jednog centra i da se pri tome htjelo obilježiti ključne tačke na kojima počiva narodni identitet: vjeroispovijest i jezik. Iz tog razloga je zasigurno najviše škola nazvano po Svetom Savi i Vuku Stefanoviću Karadžiću.

Pređe li se državna granica pa zaviri na popis osnovnih škola Ministarstva prosvete Republike Srbije, nije teško uočiti da je ovaj model jednostavno prepisan otud. Tamo skoro da nema grada koji nema školu nazvanu po ovom vjersko-jezičkom reformatorskom dvojcu – po Karadžiću su nazvane 73, a po Svetom Savi 52 škole.

Međutim, srbijanski model nije u potpunosti prenešen preko Drine. U pokrajnim dijelovima Srbije nazivi škola donekle i poštuju narode koji tamo žive, pa ćete u Subotici, Adi, Kanjiži, Kikindi i Senti naići na škole po imenu: „Hunjadi Janoš“, „Petefi Šandor“, „Bartok Bela“, „Čeh Karolj“, „Kiš Ferenc“, „Mora Karelj“ i „Matija Gubec“; u Preševu i Bujanovcu škole nose nazive „Naim Frašeri“, „Ali Bektaši“, „Muarem Kadriju“, „Profesor Ibrahim Keljmendi“, „Abdulah Krašnica“, „Selami Halići“, ili „Zejnel Handiji“; dok jedina osnovna škola u Dimitrovgradu nosi naziv „Hristo Botev“.

Nažalost, ovakav slučaj nije u srbijanskom dijelu Sandžaka. Od 12 škola u Novom Pazaru samo jedna svojim imenom govori da u ovoj opštini žive i Bošnjaci – OŠ „Rifat Burdžević Tršo“, kojoj je ime dato po narodnom heroju antifašističke borbe Jugoslavije. Ostale nose nazive po imenima iz srpske tradicije ili pak po naselju u kojem se nalaze: „Vuk Karadžić“, „Dositej Obradović“, „Stefan Nemanja“, „Aleksandar Stojanović Leso“, „Đura Jakšić“, „Jovan Jovanović Zmaj“, „Desanka Maksimović“, ili pak „Jošanica“, „Selakovac“, „Bratstvo“, a ona koja je imenovana po osnivaču Srpske pravoslavne crkve ne zove se „Sveti Sava“, kao u 51 slučaju širom Srbije, već „Rastko Nemanjić – Sava“. Isto je i u Tutinu i Sjenici.

Na srbijanski dio Sandžaka kao da je prenešen model iz Republike Srpske, gdje gotovo sve škole svojim nazivima govore da u ovom dijelu Bosne i Hercegovine žive isključivo Srbi. Jedino bi se naziv dvije škole, „Meša Selimović“ u Lišnji kod Prnjavora i Janji kod Bijeljine, mogao vezati za bošnjačku tradiciju, odnosno njih pet za hrvatsku: tri škole nose naziv „Ivo Andrić“ – u Banjoj Luci, Prnjavoru i Tesliću, a dvije po pjesniku Ivanu Goranu Kovačiću – u Banjoj Luci i Mrkonjić Gradu.

Uspostava ovog modela ide do apsurda: u Knežici pored Kozarske Dubice (nekad Bosanska Dubica) osnovna škola se zove, ne Skender Kulenović, već „Majka Knežopoljka“. Nešto bolje je prošao Ivan Goran Kovačić, jer glavni junak njegove najpoznatije poeme nema ime, pa su dvije škole nazvane po njemu, a samo zato što bi morbidno bilo dati školi naziv „Jama“.

Treći stup narodnog identiteta predstavljaju zajednička prošlost i bratstvo po kulturi. Otud se zasigurno i otvara prostor za ideološku upotrebu pisca i narodnog tribuna Petra Kočića, po kojem je u Republici Srbiji nazvano tek šest škola. S druge strane, teško je utvrditi tačku s koje se otvara prostor za ideološku upotrebu crnogorskog državnog poglavara, vladike i književnika Petra II Petrovića Njegoša. Pogledali se spisak škola u Crnoj Gori, neizostavno se nameće pitanje: zašto je vlastima u Republici Srpskoj Njegoš važniji nego Crnogorcima. U Crnoj Gori, po Njegošu su nazvane tri osnovne škole, i ne zovu se „Petar Petrović Njegoš“, kako se zove njih devet u BiH, ili pet u Republici Srbiji, već samo „Njegoš“, što opet govori o ideologizaciji školskog prostora u Crnoj Gori.

Dr. Enver Kazaz, profesor na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, kaže da je ideologizacija u školama prisutna u svim zemljama bivše Jugoslavije.

„Sve nacionalističke političke elite sa prostora bivše Jugoslavije školu tretiraju kao tvornicu svog modela identiteta. Otud je ideologizacija školskog sistema prisutna ne samo na simboličkoj razini, u činu imenovanja škola, nego i na onoj suštinskoj – izravnoj politizaciji znanja i njegovoj ideologizaciji u takozvanim nacionalnim predmetima,“ kaže dr. Kazaz.

Pa ipak, postoji u Republici Srpskoj nekoliko škola kojima nazivi nisu mijenjani od njihovog osnivanja: „Holandija“ u Laktašima, izgrađena nakon zemljotresa 1969. zalaganjem holandskog novinara Paula Rasela, koji je organizovao prikupljanje novca u svojoj zemlji; ili „Georgij Stojkov Rakovski“ u Banjoj Luci, takođe izgrađena poslije potresa kao dar bugarskog naroda; ili pak „19. april“ u Derventi, podignuta 1978. godine i nazvana po danu oslobođenja ovog grada od fašizma.

Upitna rehabilitacija

U Federaciji BiH na spisku škola koje rade po bosanskom planu i programu uočljivo je da ideologizacija ne dolazi iz jednog centra. Tamo gdje je provedena, uglavnom se zasniva na rehabilitaciji onih pisaca koji su koketirali sa ustaštvom, a koji su već rehabilitirani kroz nazive ulica, književni nacionalni kanon i lektiru. Po Edhemu Mulabdiću, piscu koji je u Drugom svjetskom ratu koketirao sa vođama Nezavisne Države Hrvatske, zbog čega je suđen i izopćen iz javnog života, tri škole nose imena – u Sarajevu, Zenici i Novom Travniku. Tri škole – u Sarajevu, Visokom i Žepču – nose ime i po piscu Aliji Nametku, koji je uspostavom ustaške vlasti imenovan za ravnatelja tadašnjeg Hrvatskog narodnog kazališta u Sarajevu, zbog čega je nakon rata suđen na 15 godina zatvora. Dvjema školama – u Brezi i Zenici – dato je ime po Enveru Čolakoviću, autoru romana Legenda o Ali-paši, za kojeg je 1944. dobio nagradu Matice Hrvatske. Prošlogodišnja najava da će nova osnovna škola u Hadžićima pored Sarajeva biti nazvana po njemu, pobudila je žestoku polemiku, ali ona se najmanje vrtjela oko pitanja: da li je roman Legenda o Ali-paši dovoljno vrijedan da preraste autorovu biografiju u kojoj kamen spoticanja predstavlja službovanje u NDH ambasadi u Budimpešti kao ataše za kulturu?  Polemiku je na kraju prekinula Skupština Kantona Sarajevo odbivši prijedlog osnivača škole Opštine Hadžići, kojim su tražili da  njihova nova škola nosi naziv „Enver Čolaković“.

Isto pitanje kao u slučaju „Čolaković“ moglo bi se postaviti i za Ahmeda Muradbegovića, pisca koji je u vrijeme ustaške vladavine bio intendant u tadašnjem Hrvatskom narodnom kazalištu u Sarajevu. Po njemu jedna škola nosi naziv, ona u Zenici, gradu u kojem je odležao kaznu nakon Drugog svjetskog rata, „samo zbog toga što se nazivao Hrvatom i muslimanom“.

Mentalna kastracija dječijih umova

Dr. Kazaz kaže: „Rehabilitirajući ustašku i četničku ideologiju, vlastodršci kreiraju militantni oblik nacionalnog identiteta koji u svakom obliku drugosti vidi demonskog svepovijesnog neprijatelja. Zato se znanje pretvara u ideologiju mržnje, a škola služi za mentalnu kastraciju dječijih umova. Gadost je time veća što nacionalisti svoju ideologizaciju pravdaju primjerima onih drugih. A to znači da imaju punu svijest o vlastitom ideološkom zlu.“

Najdrastičniji slučaj sakrio se u Goraždu. Najveća škola u ovoj opštini, koja se nekad zvala „Nikola Tesla“, danas nosi naziv „Husein ef. Đozo“. U Đozinoj biografiji stoji da je rođen u okolini Goražda, a nakon medrese, 1933. završava Šerijatsko-sudačku školu u Sarajevu, da bi 1939. godine na univerzitetu „Al-Azhar“ u Kairu diplomirao na Šerijatsko-pravnom fakultetu. Drugi svjetski rat ga zatiče na mjestu prosvjetnog referenta u uredu reisu-l-uleme u Sarajevu. Njegova biografija ovdje preskače četiri godine i nastavlja se od 1945, kazujući da je narednih pet godina proveo u komunističkom zatvoru. Ovako se, stvarajući dojam da je robijao zbog neslaganja sa jednopartijskim sistemom, zataškava činjenica da mu je suđeno kao SS oficiru, imamu 28. regimente 13. SS Wafen „Handžar“ divizije, u činu kapetana.

Pošto je obrazovanje FBiH u nadležnosti kantona, tako se praksa davanja naziva školama razlikuje od kantona do kantona. Dok u Kantonu Sarajevo o nazivu škola konačni sud daje kantonalna skupština, u Bosanskopodrinjskom kantonu, u kojem se nalazi pomenuta OŠ „Husein Đozo“  kantonalne vlasti nemaju ništa sa nadijevanjem imena školi, kako je to u telefonskom razgovoru kazala Amina Borovac, stručna saradnica za predškolsko i osnovno obrazovanje u Ministarstvu za obrazovanje, mlade, nauku, kulturu i sport BPK-a.

“Nazive škola, na prijedlog lokalne zajednice, utvrđuju same škole, odnosno njihovi upravni odbori, vijeća nastavnika i vijeća roditelja. Naše ministarstvo pri tom nema nikakvu nadležnost. Mi samo konstatujemo da je određena škola imenovana određenim nazivom”, kaže Amina Borovac.

Pa ipak, najviše škola u FBiH, njih šest, nosi ime po piscu Hasanu Kikiću, učitelju, partizanu i komunisti, koji je 1942. poginuo u četničkoj zasjedi kod sela Rapta na planini Čemernici. Po pet škola dobili su Musa Ćazim Ćatić, Safvet-beg Bašagić i Mehmedalija Mak Dizdar. Po tri škole nose imena Vladimira Nazora, Skendera Kulenovića i Avde Smajilovića, po dvije Ćamila Sijarića, Meše Selimovića, Alekse Šantića, Mehmed-bega Kapetanovića Ljubušaka, Hamdije Kreševljakovića, Mula Mustafe Bašeskije i Abdulvehaba Ilhamije…

Treba pomenuti i predivan primjer imenovanja škola po učiteljima koji su u njima radili. Jedina škola u Jajcu koja radi po bosanskom planu i programu nosi naziv po učiteljici Berti Kučeri, koja je značajan dio svog radnog vijeka provela u Divičanima pored Jajca. U Sarajevu, na Alipašinom Polju, škola nosi naziv „Fatima Gunić“, po učiteljici koja je za vrijeme opsade glavnog grada BiH poginula na času sa tri svoja učenika. U Šumatcu pored Velike Kladuše škola je imenovana po učitelju Fadilu Bilalu, koji je učiteljovao u selu Kudići, gdje su ga 1945. godine ubili zelenokadrovci. I inače je u Unsko-sanskom kantonu nakon 2003. izbjegnut svaki oblik ideološkog pečatiranja škole preko njenog naziva. Od 46 škola, 39 ih nosi nazive po mjestu gdje se nalaze: „Harmani I“, „Harmani II“, „Prekounje Gornje“ i „Prekounje Donje“, „Brekovica“, „Ćoralići“, „Ostrožac“, Prva osnovna škola Velika Kladuša, „Todorovo“, „Podzvizd“, „Bužim“, „Konjodor“, OŠ Cazin I, Prva osnovna škola Bosanska Krupa, „Jezerski“, OŠ „Ključ“, „Velagići“, Prva osnovna škola Sanski Most, „Mahala“… Isti slučaj je i u sljedećim kantonima: Srednjebosanskom (izuzev Novog Travnika), Hercegovačko-neretvanskom, Tuzlanskom, a u Sarajevskom kantonu u opštini Ilidža škole nose naziv Prva, Druga, i tako do broja 11.

Iz Hercegovačke provincije

Škole koje rade po hrvatskom planu i programu ima 75 i sve se nalaze u bh. entitetu Federacija BiH. Nazivi nisu koncentrisani u ključnim ličnostima, tako da ih tek nekoliko nosi ista imena. Tri škole u Hercegovini nose nazive po Ivanu Mažuraniću, hrvatskom banu iz 19. stoljeća, jednoj od najznačajnijih ličnosti hrvatskog preporoda i predsjedniku Matice ilirske. Pretočene u BiH, ideje Ilirskog pokreta snažno su utjecale na katoličko pučanstvo koje sve više počinje da se naziva Hrvatima. Isti broj škola u Hercegovini nosi naziv po Stjepanu Radiću, osnivaču Hrvatske seljačke stranke, ubijenom u skupštinskoj sali u Beogradu 1928. godine. Njegov nasljednik na čelu HSS-a potpisaće poznati sporazum Cvetković-Maček, kojeg će decenijama kasnije obnoviti Tuđman i Milošević.

U nazivu ovih škola najsnažniji je vjerski elemenat: „Kardinala Stepinca“ u Neumu, „Dr. Ivana Merza“ u Drvaru, „Bartola Kašića“ u Mostaru, ili „Don Jure Gospodnetića“ u Bosanskom Grahovu. Unutar ove prakse najviše škola nosi nazive po franjevcima: „Fra Miroslava Džaje“ u Kupresu, „Fra Petra Bakule“ u Mostaru, „Fra Didaka Buntića“ u Čitluku, „Fra Jeronima Vladića“ u Rami, „Fra Lovre Karaule“ u Livnu, „Fra Mije Čuića“ u Tomislavgradu, „Fra Stipana Vrljića“ u Grudama ili „Fra Franje Glavinića“ u Glamoču. Primjetno je da su imena škola davana po fratrima sa prostora Hercegovačke franjevačke provincije, koja se sredinom pretprošlog vijeka, u vrijeme hrvatskog nacionalnog pokreta, odvojila od Bosne Srebrne. Za postojanja Hrvatske Republike Herceg-Bosne veliki broj pripadnika ove provincije davao je političku podršku njenim tvorcima, kao što su u vrijeme NDH koketirali sa ustaštvom. Danas „većina njih ovu zemlju ne doživljava svojom. Oni žive i smatraju se hrvatskom dijasporom u BiH. s teškom frustracijom što se nije ostvarilo Tuđmanovo teritorijalno podebljanje „hrvatskog pereca““, kako to je to u jednom intervjuu rekao dr. Drago Bojić, pripadnik provincije Bosne Srebrne, a po čijim fratrima su naslovljene dvije škole: „Ivana Frane Jukića“ u Usori i „Fra Grge Martića“ u Žepču.

I ovdje imamo jedan drastičan primjer. U Rakitnom pored Posušja škola nosi naziv „Ante Brune Bušića“, po hrvatskom nacionalisti i vođi političke emigracije ubijenom u Parizu 1978, koji se zalagao za samostalnu Hrvatsku sa dijelovima Bosne i Hercegovine, a Bošnjake nazivao Turcima. U proteklom ratu po njemu je imenovana Prva gardijska brigada Hrvatskog vijeća odbrane, a danas njegovo ime nosi vojarna u Livnu.

I na kraju, umjesto zaključka, nameće se jedna vijest koju su prije nekoliko mjeseci objavili američki mediji. Naime, država Teksas je prošle godine uvela manifestaciju „Dani Džona Vejna“, a ove godine je predloženo da se pokrene i u Kaliforniji. Prijedlog je odbijen. Izvučen je „Plejboj“ iz 1971., u kojem stoji Vejnova izjava: „Vjerujem u nadmoć bijelaca dok se crnci ne obrazuju do stepena kada će postati odgovorni.“

Izvor: Al Jazeera